معرفی کتاب؛ بیان استقلال و آزادی ؛ مطالعه قرآن بر مبنای اندیشه موازنه عدمی

نویسندگان: ابوالحسن بنی صدر و حسن رضایی

امروزه با پدیداری روزافزون و گاه خشونت بار انواع اسلام و مسلمانی در سطح جهان، از قهقرایی‌ترینها در برخی مدارس شرعی پاکستان و افغانستان گرفته تا لیبرالیستی ترینها در میان مهاجران مسلمان در غرب، نه تنها برای جامعه‌های مسلمان بلکه برای بسیاری از محققان علوم انسانی و به خصوص کسانی که دغدغه استقلال و آزادی و حقوق انسان در میان مسلمانان را دارند، سئوالات جدی و سرنوشت سازی در باره متن مرکزی دین اسلام نمایان شده است؛ این نوع پرسشها که قرآن در مجموع حاوی چه نوع بیانی/گفتمانی است؟ بیان آزادی یا قدرت یا آمیزه ای از هر دو؟ بیانگر حقوق است یا بیانگر یک رشته تکالیف خالی از حقوق؟ اصلاً چرا قرآن کلام پیامبر نباشد؟ بنیادین می باشند. بحث در باره قرآن، پدیده وحی و نقش پیامبر در تکوین وحی که هم اینک مورد علاقه عمومی قرار گرفته است می تواند برای ما ایرانیان نویدبخش تحول بزرگی باشد زیرا پرسش مشخصی چون بحث از قرآن، پرسش از چیستی متن مرکزی جامعه‌های مسلمان است و در واقع پرسش از نسبت دین و آزادی است که به دلیل همین مشخص بودن آن، می‌تواند سرآغازی بر تحولات پارادایمی در این جوامع باشد. تعمق در این بحثها، دید ما را نسبت به مشکلات واقعی‌ای که آزادیخواهان مسلمان با آن، به ویژه در شرایط گذار کنونی، مواجه هستند، عینی‌تر می‌کند. این بحثها را می‌توان تجسم نهضت اصلاح دینی در میان مسلمانان دانست که بی‌تردید بخش مهمی از آن متعلق به جنبش بزرگ ملی ایرانیان برای رهایی از استبداد دینی است. همانگونه که تجربه تاریخی غرب نشان می‌دهد، بدون اصلاح دینی، گذار به یک جامعه باز و متحول که دارای دولتِ حقوقمدار است کار آسانی نیست. بدون دینی که بیان آزادی باشد، تحقق جامعه آزاد  ممکن نیست. خوشبختانه جامعه فکری ایرانی در طول چند سال اخیر به گونه‌ای باورنکردنی به این پرسشها نزدیک شده است. کتاب "بیان استقلال و آزادی -مطالعه قرآن بر مبنای اندیشه موازنه عدمی" اثری مشترک از سوی ابوالحسن بنی صدر و حسن رضایی که به تازگی (بهمن 1390) از سوی انتشارات انقلاب اسلامی در هجرت (فرانکفورت-آلمان) نشر یافته است، مدعی است که از منظر اندیشه موازنه عدمی می توان پاسخی معنادار برای این پرسشهای خطیر جستجو کرد. کتاب در واقع حاصل نقد انواع قدیم و جدید بیانهای قدرتی است که اسلام در آنها از خود بیگانه گشته است.

قرآن تا به حال به مثابه انواع و اقسام بیانهای قدرت جدید و قدیم- از سلطانیزم اموی و عباسی گرفته تا سلفیسم و فوندامنتالیسم کنونی سنی و شیعی تا پوزیتویسم و مارکسیسم و لیبرالیسم- طرح شده است. در این کتاب اما قصد تکرار این رویکردها نیست. برای گذر از هر نوع بیان قدرت، این اثر در صدد آن است پرسش را به خاستگاه اصلی آن در درون خود اسلام و پیام مرکزی وحی در لابلای متن قرآن برگرداند؛ به عبارت دیگر، به اندیشه توحیدی. با این پیش‌فهم مهم که تجربه نبوی از توحید می‌تواند تجربه ای از آزادی ناب تلقی شود، کتاب در پی این است بفهمد از دیدگاه اندیشه توحیدی (=موازنه عدمی) و بر اصل راهنمای استقلال و آزادی، قرآن چگونه نمود می‌یابد؟

    در واقعیت خارجی اما بسیارند کسانی که به خصوص در مراکز قدرت و حوزه‌های وابسته به آن حضور دارند، ولی همچنان اسلام بمثابه بیان قدرت و آنهم از نوع مطلقه‌اش را در سر دارند و هم کسانی هستند که از اسلام بیزارند و گاه احساس می شود در فضاهای مجازی صدایشان هر روز بلندتر نیز می شود، و هم البته اشخاصی وجود دارند که کاری به اسلام ندارند ولی همزمان به دیگر بیانهای قدرت باور دارند. در چنین فضایی، امید اینست که این اثر دست کم مایه هایی برای اندیشه انتقادی پیرامون متن مرکزی دین اسلام، قرآن، برای هر سه دسته در برداشته باشد؛ نسبت به دینداران که خارج-از-قدرت می زیند نویدبخش راهی برای رهایی از دین قدرتمدار باشد. فهم درست از وحی و قرآن می‌تواند دینداری را از حالت منفعلانه، تعبدی و جزمی به امری اجتماعی، خلاق و عقلایی برگرداند. و برای آنها که به دلیل مشاهده مصایب اسلام قدرت‌محور از کل اسلام بیزار شده اند، به مثابه توضیحی برای استقلال و آزادی از دیدی تازه باشد. این دسته از خوانندگان می توانند فرض کنند که در کتاب، کلمه‌های اسلام و قرآن یک بار نیز بکار نرفته است و به آیه‌های قرآن، مراجعه نیز نشده است. آنگاه ویژگیهای بیان استقلال و آزادی، ویژگیهای اخلاق استقلال و آزادی، ویژگیهای رهبری در بیان استقلال و آزادی و ویژگیهای فرهنگ استقلال و آزادی و... را که یک به یک در کتاب برشمرده شده اند، به محک تجربه بسپارند. هرگاه تجربه بر آنها معلوم کرد این بیان، روش زیستن در استقلال و آزادی و رشد کردن و پهنای استقلال و آزادی خود را گستردن است، بپذیرند و گرنه نقد کنند. از  آنجا که بیانهای استقلال و آزادی در هر جای دنیا باشند به یمن بحثهای آزاد و جریان آزاد اندیشه‌ها، نقد می‌شوند و کارآئی بیشتر می‌جویند شاید بشود ادعا کرد از دیدی شهودی، هرگاه آدمی با بی تعارف بلکه با نگاه انتقادی داشته های ذهنی خود را تا حد امکان مورد پرسش قرار دهد و برآن شود که طرز فکر خود را، به روش زدودن پوشش زور و بازیافتن حق (معنای موازنه عدمی در اندیشه‌گری)، سامان دهد، رسیدن به بیان استقلال و آزادی نباید کار دشواری باشد. کتاب بیان استقلال و آزادی با همین روش به قرآن نزدیک می شود و به طور اجمالی، پاسخ این پرسش را که قرآن واجد چه نوع بیان/گفتمانی است در تمایز میان عقل وقتی خلاق است و فعال، و وقتی که توجیه‌گر و منفعل است جستجو می‌کند.      

کتاب که حاصل یک رشته پرسش و پاسخهاست که در طول بیش از هشت ماه میان ابوالحسن بنی صدر و حسن رضایی از پژوهشگران حوزه مطالعات اسلامی معاصر در آلمان انجام گرفته است، شامل یک مقدمه تفصیلی و سه بخش است؛ در بخش مقدمه که به عنوان درآمدی به بحث و توضیح اجمالی جریانات فکری حاضر و حاملان آنها می‌باشد، تلاش شده است مهمترین و جدی ترین پرسشهای مطرح در باره قرآن به خصوص با توجه به مباحثات چند ساله اخیر که با مقالات متفکرانی چون دکتر عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری گسترش فوق العاده ای یافت، گردآوری شود. این مقدمه و پرسشهای آن کمک می‌کند خواننده در متن کلی بحث موافقان و مخالفان در باره معنای وحی قرآنی قرار گیرد. سپس در بخش اول کتاب با عنوان نقد عمومی نظریات قرآن شناسانه به نقد روش شناسانه این نظریات پرداخته می شود و بخش دوم به نقد احکام مسلم گرفته شده دهگانه (پیشفرضها) در این نظریات اختصاص بافته است. در بخش سوم پس از توصیف ویژگیهای بیان استقلال و آزادی، به شیوه واشکافانه به طور تفصیلی تک تک پرسشهای مطروحه در باره قرآن مانند قرآن و زبان عربی، قرآن و آزادی شخصی پیامبر، قرآن و روش بیان احکام/شرع، قرآن و تاریخ و قرآن و رهبری به بحث گذاشته می‌شود.

این کتاب که با هزینه شخصی نشر یافته است به بهای 20 یورو توام با هزینه پستی به صورت آنلاین از طریق نشر انقلاب اسلامی در هجرت قابل خریداری است. از آنجا که شاید برای بسیاری از دانشجویان و محققان به خصوص در داخل کشور دسترسی به نسخه مکتوب امکان پذیر نباشد، نسخه الکترونیکی کتاب که به پیوست آمده است برای مطالعه تقدیم می گردد. اما همزمان از تمام دانشورانی که برایشان خرید کتاب مقدور است امید می رود با سفارش کتاب یاریگر ما در پوشش بخشی از هزینه های تمام شده کتاب در خارج باشند.